شهرستان تنگستان در بوشهر
شهرستان تنگستان یکی از شهرستان‌های استان بوشهر در ایران به شمار می‌رود که مرکز آن شهر اهرم است.
موقعیت جغرافیایی تنگستان
این شهرستان با مساحتی حدود ۱٬۹۵۰ کیلومتر مربع، از شمال و شرق به شهرستان دشتستان، از جنوب شرقی به شهرستان دشتی، از شمال غربی به شهرستان بوشهر و از غرب و جنوب غربی به خلیج فارس منتهی می‌شود.
پیشینه و وجه تسمیه تنگستان
نام تنگستان به این دلیل بر این منطقه نهاده شده که در نواحی ساحلی آن، تنگ‌هایی دشوارگذر وجود دارد و همچنین سکونتگاه‌های آن در فاصله‌ای تنگ و محدود بین کوه و دریا قرار گرفته‌اند. در گذشته، تنگستان تنها شامل مناطق ساحلی بود، اما پس از تغییرات تقسیمات کشوری، مناطقی مانند اهرم و توابع آن، باغک، بنه گز و دیگر نواحی به این شهرستان افزوده شدند.
تقسیمات کشوری
شهرستان تنگستان در حال حاضر از دو بخش، چهار دهستان و سه شهر تشکیل شده است.
شهرستان تنگستان
| بخش | مرکز بخش | جمعیت بخش (۱۳۹۵) | نام دهستان | مرکز دهستان | جمعیت دهستان (۱۳۹۵) | شهر | جمعیت شهر (۱۳۹۵) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| مرکزی | اهرم | ۴۰٬۱۵۷ نفر | باغک | شورکی | ۱۲٬۴۸۳ نفر | اهرم | ۱۵٬۱۹۸ نفر |
| آباد | – | ۳٬۷۸۷ نفر | – | – | |||
| بازوئی | اهرم | ۸٬۶۸۹ نفر | – | – | |||
| دلوار | دلوار | ۳۶٬۴۸۱ نفر | دلوار | دلوار | ۲۰٬۴۳۵ نفر | دلوار | ۴٬۴۴۲ نفر |
| بوالخیر | بوالخیر | ۱۱٬۶۰۴ نفر | – | – | – | – | – |
آب و هوا و جغرافیای تنگستان
منطقه تنگستان از نظر آب و هوایی دارای دو نوع اقلیم متمایز است. در نواحی ساحلی، آب و هوا گرم و مرطوب بوده، در حالی که مناطق مرکزی از آب و هوایی نسبتاً گرم و خشک برخوردارند. این شهرستان میزبان بخشی از رشته کوه زاگرس است که مهمترین قلل آن شامل کوه قلعه دختر با ارتفاع ۱۲۲۰ متر و امتداد شمالی-جنوبی، کوه بیرمی با بلندای ۹۵۰ متر و امتداد شمال غربی-جنوب شرقی، و کوه سرخ با ارتفاع ۹۹۰ متر می‌شود. همچنین بخشی از رشته کوه مند در این منطقه امتداد یافته است.
از ویژگی‌های بارز جغرافیایی تنگستان وجود تنگه‌های متعدد مانند تنگ بهوش (یا باهوش) و تنگ گروک است. رودخانه‌های مهم منطقه شامل رود بهوش (اهرم)، رود خشک که در فاصله چهار کیلومتری جنوب شرقی اهرم به رود بهوش می‌پیوندد، و رود شور (سور) با جهت شمالی-جنوبی که در دو کیلومتری جنوب غربی روستای مسیله فخری به رود مند می‌ریزد، می‌شود.
منابع طبیعی و زیست‌بوم تنگستان
تنگستان از منابع طبیعی ارزشمندی برخوردار است که شامل دو چشمه آب گرم در روستاهای اوبا (پنج کیلومتری شمال شرقی اهرم) و میراحمدی (دوازده کیلومتری جنوب شرقی اهرم) می‌شود. معادن فعال منطقه نیز شامل ذخایر شن و ماسه در مسیر رود بهوش، نفت، گوگرد، گچ و سنگ ساختمانی در اطراف کوه قلعه دختر است.
تنوع زیستی منطقه شامل پوشش گیاهی متنوعی چون کنار، انجیر، بادام کوهی، مورتلخ، کاسنی و بومادران است. حیات وحش آن نیز میزبان گونه‌هایی مانند گرگ، روباه، کفتار، شغال، پلنگ، قوچ و میش و پرندگانی چون کبک، تیهو و هوبره می‌باشد.
حدود تاریخی و جمعیت‌شناسی تنگستان
میرزا حسن فسایی در توصیف حدود تنگستان اشاره کرده که این منطقه از شرق به نواحی اهرم و خرموج، از شمال به برازجان و از غرب و جنوب به خلیج فارس محدود می‌شود. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۰، جمعیت شهرستان حدود ۹۱ هزار نفر بوده که ۳۰ هزار نفر (۱۸٪) در مناطق شهری و ۶۱ هزار نفر (۸۰٪) در روستاها ساکن بوده‌اند.
تاریخچه قومیتی تنگستان
مردم این منطقه با عنوان تنگسیری یا تنگستانی شناخته می‌شوند. منابع تاریخی از جمله گزارش‌های جان گردون لوریمر، کنسول انگلیس در دوره قاجار، به حضور طوایفی مانند میرو، گتو، جمالی، خدری، پولادی، زنگنه و زنده بودی در این منطقه اشاره دارد.
در دوره مغول، گروه‌هایی از طایفه لر بهی از لرستان به این منطقه مهاجرت کرده و در شکل‌گیری سکونتگاه‌هایی در تنگستان و برازجان نقش داشتند. محمدعلی خان سدیدالسلطنه به مهاجرت هم‌زمان طوایف فیلی و بهی در عصر مغول اشاره کرده و بومیان اصلی منطقه را از تبار لرها دانسته است.
حکومت محلی و خاندان‌های تاثیرگذار تنگستان
در اواخر دوره صفوی، طایفه لر قایدان از ایل ممسنی وارد منطقه شده و بر اهرم و خائیز مسلط شدند. در دوره نادرشاه افشار، به پاس خدمات این طایفه، حکومت تنگستان به آنان واگذار شد و تا دوره زندیه این موقعیت را حفظ کردند.
خاندان احمد شاه خانی (خوانین تنگستان) از طایفه ریس، نقش مهمی در تاریخ منطقه داشته‌اند. برخی منابع نسب این خاندان را به عمار یاسر رسانده‌اند، هرچند این ادعا مورد تردید برخی مورخان قرار گرفته است. از چهره‌های شاخص این خاندان می‌توان به باقر خان تنگستانی و فرزندش احمد خان اشاره کرد که در نبرد قلعه ریشهر نقش آفرینی کردند
تاریخچه و ساختار قومی طایفه لر ممسنی در تنگستان
طایفه لر ممسنی ساکن در تنگستان ریشه در سه برادر به نام‌های احمد، محمد و حسن دارد که از نورآباد ممسنی به این منطقه مهاجرت کردند. هر یک از این برادران در روستایی مستقر شدند و نسل‌های بعدی آن‌ها تشکیل‌دهنده تیره‌های مختلف طایفه ممسنی در تنگستان شدند. رئیس علی دلواری، چهره سرشناس تاریخی منطقه، از تیره احمدی این طایفه بوده است.
پیشینه تاریخی طوایف لر در تنگستان
کوروش تنگستانی، از بزرگان طایفه خذرو (خدری) در کتاب خود “از بختیاری تا تنگستان و دشتستان” با استناد به اسناد تاریخی مربوط به معاملات ملکی، اثبات کرده که طایفه خدری پیش از دوره افشاریه در تنگستان سکونت داشته‌اند. وی معتقد است ساکنان کنونی مناطق دشتی، دشتستان، گناوه، دیلم و تنگستان همگی ریشه آریایی داشته و بین سده‌های ششم تا هشتم هجری از مناطق لرنشین ایران به این نواحی کوچیده‌اند.
ترکیب قومی و زبانی منطقه در تنگستان
مردم این منطقه شامل گروه‌های قومی مختلفی بوده‌اند:
- حاجیاتی‌ها
- سادات
- شیوخ بحرینی
- شیخیانی‌ها
- کولی‌ها
- نو دین‌ها
- جت‌ها
- دلاک‌ها
- ترک‌ها
- عرب‌ها
ویژگی‌های زبانی و گویشی تنگستان
اکثریت مردم منطقه به گویش تنگسیری سخن می‌گویند که دارای ویژگی‌های زیر است:
- شباهت زیاد با گویش‌های دشتی و دیگر گویش‌های منطقه فارس
- حفظ بسیاری از واژگان فارسی قدیم، پهلوی و دری
- تشابه ساختاری با گویش‌های لری رایج در دشتی و دشتستان
محمد حسین رکن‌زاده آدمیت در بررسی‌های خود تأکید دارد که:
- مردم منطقه از نژاد لر و اصالتاً ایرانی هستند
- گویش آنان شباهت قابل توجهی با گویش لرها و بختیاری‌ها دارد
- مهاجرت آنان به منطقه به پیش از دوره صفوی بازمی‌گردد
تحلیل زبان‌شناختی تنگستان
بر اساس پژوهش‌های مندرج در فرهنگ‌نامه بوشهر:
- گویش‌های محلی جنوب ایران ریشه مشترک دارند
- زبان محاوره ای منطقه برگرفته از زبان لری است
- ساختار دستوری و واژگانی آن با زبان پهلوی جنوبی منطبق است
- در طول زمان برخی واژگان قدیمی جای خود را به عبارات جدیدتر داده‌اند
ویژگی‌های مذهبی تنگستان
اکثریت قاطع مردم منطقه:
- پیرو مذهب شیعه دوازده امامی هستند
- دارای سنت‌های مذهبی ریشه‌دار و بومی هستند
- در حفظ آداب و رسوم مذهبی اهتمام ویژه دارند
این بررسی نشان می‌دهد که تنگستان از لحاظ قومی، زبانی و فرهنگی پیوندهای عمیقی با فرهنگ لری و ایرانی دارد و مهاجرت‌های تاریخی از مناطق لرنشین نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری هویت کنونی آن داشته است.
جغرافیای اقتصادی تنگستان
اقتصاد تنگستان بر پایه فعالیت‌های متنوعی استوار است که شامل کشاورزی، باغداری، تجارت دریایی با کشورهای عربی، صنایع دستی (حصیربافی و عبا بافی)، صیادی، دامداری، لنج‌سازی و قالی‌بافی می‌شود. منابع تأمین آب منطقه شامل رودخانه‌ها، چشمه‌ها، چاه‌ها و آب‌انبارهای سنتی است.
محصولات اصلی تنگستان:
- کشاورزی: گندم، جو، تنباکو و سبزیجات
- باغداری: خرما، مرکبات (به ویژه انار)
- محصولات دریایی: انواع ماهی، خرچنگ و سایر آبزیان
شبکه ارتباطی:
محور اصلی بوشهر به جنوب و جنوب شرق استان از این شهرستان عبور می‌کند
جاده اهرم-بندر بوشهر (۵۲ کیلومتر) به سمت غرب
جاده اهرم-خورموج (۳۵ کیلومتر) به سمت جنوب
جاده اهرم-دلوار (۲۳ کیلومتر) به سمت جنوب غربی
پیشینه تاریخی تنگستان:
تنگستان از دوره زندیه به بعد نقش مهمی در تحولات سیاسی ایران ایفا کرده است. مهمترین وقایع تاریخی شامل:
- همکاری تنگستانی‌ها با کریم‌خان زند در سرکوب میرمهنا (۱۷۶۵م)
- درگیری‌های لطفعلی‌خان زند با حاکمان محلی (۱۲۰۶ق)
- مقاومت در برابر نیروهای انگلیسی در جنگ‌های هرات (۱۸۵۷م) و جنگ جهانی اول به رهبری رئیس‌علی دلواری
- تخریب گسترده نخلستان‌ها توسط انگلیسی‌ها در جریان جنگ جهانی اول
وضعیت اقتصادی تنگستان در ادوار مختلف:
- دوره قاجار: منطقه‌ای با ۲۰۰۰۰ نخل و آبادی‌های پراکنده
- سال ۱۳۳۸ه.ش: دارای ۵۰ روستا و بنادر فعال تجاری (صادرات غلات، خرما، گچ و ماهی)
- حضور واسموس آلمانی (۱۹۲۴م) با طرح‌های توسعه کشاورزی
آثار تاریخی و زیارتی تنگستان:
۱. آثار طبیعی تنگستان:
چشمه‌های آبگرم اهرم و قوچرک
سد انحرافی رودخانه باهوش
۲. اماکن مذهبی تنگستان:
امامزاده زین‌الشهدا (اهرم)
امامزاده آقامیراحمد (آب بویی)
امامزاده جعفر (شمال شرق اهرم)
۳. قلعه‌های تاریخی تنگستان:
قلعه دختر (کوه شهرآباد)
قلعه زایر خضرخان (اهرم)
قلعه تنگستان (پهلوان کشی)
قلعه خوانین (کلات کهنه)
۴. سایر آثار:
خانه رئیس‌علی دلواری
قنات تاریخی شهرآباد
تل کوشک شهرآباد
ویژگی‌های اجتماعی تنگستان:
ساختار همگون لرتبار با روحیه میهن‌پرستی
سابقه طولانی مقاومت در برابر استعمار
پیشینه تجاری با کشورهای حاشیه خلیج فارس
این منطقه با ترکیبی از جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و اقتصادی، نمونه بارزی از پیوند عمیق بین جغرافیا، تاریخ و فرهنگ در جنوب ایران است.