بُرازجان، مرکز شهرستان دشتستان در استان بوشهر
برازجان، مرکز شهرستان دشتستان و بزرگ‌ترین شهر بخش مرکزی این شهرستان است. این شهر، بزرگ‌ترین شهر غیرساحلی و دومین شهر پرجمعیت استان بوشهر محسوب می‌شود. برازجان در فاصله ۶۵ کیلومتری شمال شرق بندر بوشهر، بر مسیر ارتباطی و تجاری شیراز-کازرون-بوشهر و در ارتفاع ۸۰ متری از سطح دریا قرار دارد. دژ برازجان، به‌عنوان بزرگ‌ترین بنای تاریخی استان بوشهر شناخته می‌شود.
تمدن ایلام باستان
برازجان یکی از مراکز مهم تمدن ایلام باستان بوده است. منطقه دشتستان و استان بوشهر از کانون‌های اصلی این تمدن کهن به شمار می‌روند. برخی تاریخ‌دانان بر اساس شواهد باستان‌شناسی و تطابق جغرافیایی، دشتستانی‌ها (لرها) را بازماندگان ایلامیان می‌دانند که پس از تسلط آریایی‌ها، زبانشان تغییر کرده است. قلمرو تمدن ایلام شامل خوزستان، ایلام، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، بوشهر و بخش‌هایی از استان فارس می‌شود. ایلامیان از دوره پیش‌ایلامی تا پایان ایلام نو، حدود ۲۶۶۱ سال در جنوب غربی ایران زیست و حکومت کردند.
نام‌شناسی برازجان
درباره ریشه نام برازجان دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد:
تفسیر اول: نام برازجان از دو بخش «بُراز» (به معنای شخص بزرگ و ارجمند) و «جان» (تغییر یافته از «گان»، پسوند مکان) تشکیل شده است. بنابراین، برازجان به معنای «جایگاه بزرگان» است. فرصت‌الدوله شیرازی نیز در آثار عجم اشاره کرده که برازجان را «برازگان» نیز می‌نامند.
تفسیر دوم: در زبان پهلوی، «براز» به معنای برازندگی و بلندی است که در لری به شکل «بَرز» درآمده و در دوران ساسانی در نام‌هایی مانند «شهربراز» و «برازه حکیم» دیده می‌شود. پسوند «گان» نیز مانند «لردگان» به معنای مکان است.
تفسیر سوم: طبق فرهنگ‌نامه بوشهر تألیف دکتر سید جعفر حمیدی، «براز» یا «بُرزه» در زبان پهلوی به معنای زبانه آتش، درخشندگی و روشنایی است. از آنجا که دشت‌های دشتستان از آفتاب درخشان برخوردارند و این روشنایی برای ایلامیان و هخامنشیان اهمیت داشته، نام برازجان از «براز» (روشنایی یا آتش) و «گان» (به‌صورت «جان»، پسوند مکان) شکل گرفته است.
تاریخ برازجان
تاریخ برازجان به سه دوره تقسیم می‌شود:
پیش از اسلام
- صدر اسلام تا صفویه
- صفویه تا امروز
- دوران پیش از اسلام
برازجان از مراکز تمدن ایلامی بوده است. در دهه ۱۳۵۰ شمسی، کاخ زمستانی کوروش بزرگ در منطقه چرخاب برازجان به‌صورت اتفاقی کشف شد. همچنین بقایای کاخ بردک سیاه نیز در این شهر یافت شده است. در زمان حمله اعراب به دشتستان، مردم محلی مقاومت کردند اما در جنگ گناوه شکست خوردند و رهبرشان کشته شد.
صدر اسلام تا صفویه
برازجان در دوران اسلامی از رونق برخوردار بود. ابوالقاسم جیحانی، جغرافیدان قرن چهارم هجری، در کتاب اشکال‌العالم نام برازجان را در کنار شهرهای پارسی مانند کازرون و کمارج ذکر کرده است. این شهر در این دوره چندین بار تخریب و بازسازی شد.
صفویه تا امروز
در دوران صفویه، اولین تفنگچیان ایران از مردم دشتستان بودند. در دوره افشاریه، مردم برازجان علیه نادرشاه شورش کردند. حدود ۳۰۰ سال پیش، حسین‌خان بر دشتستان حکومت می‌کرد. یکی از خادمان او به نام ملاعلی با اجازه وی، شهر جدیدی بر خرابه‌های برازجان قدیم بنا کرد. این شهر به دلیل موقعیت جغرافیایی‌اش به‌سرعت پیشرفت کرد، اما حسین‌خان به دلیل عدم پرداخت خراج، به آن یورش برد و شهر را تخریب کرد. مردم برازجان را در محله «چاه آب خطیری» بازسازی کردند، اما حسین‌خان دوباره آن را ویران کرد. در نهایت، منصور، پسر ملاعلی، شهر را در محله قلعه بازسازی و مستحکم کرد. در سومین حمله حسین‌خان، منصور و یارانش در بنداروز با او جنگیدند و پیروز شدند و شهر از خطر نجات یافت.
در دوران زندیه، برازجان و دشتستان پیشرفت کردند. لطفعلی‌خان زند در نبرد با قاجاریان به برازجان پناه برد و از ۳۰۰ تفنگچی دشتستانی کمک گرفت. در دوره قاجار نیز در منابع مختلف مانند فارسنامه ناصری و سفرنامه‌های لرد کرزن و محمدعلی سیاح محلاتی به برازجان اشاره شده است.
خوانین برازجان
برخی از معروف‌ترین خوانین برازجان عبارت‌اند از:
سالم‌خان: فردی نیکوکار که خدماتی مانند حمام و قنات سالم‌خانی برای مردم برازجان ساخت.
میرزا محمدخان غضنفرالسلطنه: با نبوغ سیاسی و ذوق شاعرانه، در جنگ جهانی اول با انگلیسی‌ها در تنگه چغادک جنگید و در سال ۱۳۰۸ در منطقه پشت‌کوه کشته شد.
جمعیت برازجان
بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵، جمعیت برازجان ۱۱۰,۵۶۷ نفر است که دومین شهر پرجمعیت استان بوشهر محسوب می‌شود. بیشترین رشد جمعیت این شهر بین سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ (از ۳۱,۶۱۱ به ۶۷,۰۵۲ نفر) رخ داد که عمدتاً نتیجه مهاجرت روستاییان به شهر و اسکان برخی خوزستانی‌ها در شهرک فتح در زمان جنگ بود.
طبیعت برازجان
درختان شاخص منطقه شامل نخل، گز، کهور، بادام کوهی (اهلوک)، خَرگ (استبرق) و کنار هستند.
مردم برازجان
اکثر ساکنان برازجان از عشایر آبادی‌نشین حیات داوودی و دشتی هستند که به گویش دشتستانی سخن می‌گویند و پیرو مذهب شیعه اثنی‌عشری‌اند. یوشیدا ماساهارو، اولین سفیر ژاپن در ایران در دوره قاجار، مردم دشتستان را مهمان‌نواز و بافرهنگ توصیف کرده است.
دین و مذهب در برازجان
اکثر مردم برازجان شیعه هستند، اما تعداد کمی سنی‌مذهب نیز در این شهر زندگی می‌کنند. تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷، چند خانوار یهودی در اطراف بازار روز برازجان ساکن بودند که به مشاغلی مانند زرگری، بزازی و دعانویسی مشغول بودند. پس از انقلاب، این گروه به شیراز و اسرائیل مهاجرت کردند.
غذاهای محلی برازجان
با توجه به اقلیم گرم و خشک برازجان و نزدیکی به دریا، غذاهای محلی این شهر معمولاً تند و ترش هستند و از فرآورده‌های دریایی استفاده می‌کنند. برخی از این غذاها در جدول زیر آمده است:
| نام غذا | ویژگی‌ها |
|---|---|
| قلیه ماهی | غذای دریایی با طعم تند و ترش |
| میگو | غذای دریایی پرطرفدار |
| دال‌عدس | غذای سنتی با عدس |
| پَهتی چُندُر | غذای محلی با طعم خاص |
| اُوداغک (اِشکنه) | غذای ساده و سنتی |
| لِلَک | غذای محلی با مواد اولیه ساده |
| رشته تِپَک | غذای محلی با رشته |
| مشتک | غذای سنتی دشتستانی |
| تیلیت ماست | غذای سبک با ماست |
| تیلیت کشک | غذای سنتی با کشک |
| بادمجان تنوری | بادمجان کبابی با طعم خاص |
ضرب‌المثل‌های محلی برازجان
در گویش دشتستانی برازجان، ضرب‌المثل‌های متعددی وجود دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
هی فلک تا کی کلک سی همه برنجه سی ما/ایما للک (هرچه فلک برای دیگران برنج می‌ریزد، برای ما للک است).
اُو شیرین نه ماله خره (آب شیرین برای الاغ نیست؛ هر کسی لایق خوبی نیست).
سگ دمِ خونِی صاوش زوون داره (سگ در خانه صاحبش زبان دارد).
دس بِیل ری کُلَهِت تا باد نیَرِش (دست روی کلاهت بگذار تا باد آن را نبرد؛ مراقب خودت باش).
نشریه‌های برازجان
اتحاد جنوب: اولین نشریه برازجان، از سال ۱۳۷۷ به مدیر مسئولی اکبر صابری منتشر شده و از نشریات منتقد دولت‌های نهم و دهم بود.
دریای جنوب: نشریه‌ای که دفتر مرکزی آن به بوشهر منتقل شده است.
آوای توج: هفته‌نامه‌ای که دیگر منتشر نمی‌شود.
سفیر دشتستان: به دلیل توهین به رهبر ایران توقیف شد.
کتابخانه‌های برازجان
برازجان دارای سه کتابخانه بزرگ است:
کتابخانه مرکزی شهر (خیابان حسینیه اعظم)
کتابخانه شهید بهشتی
کتابخانه شهرداری (با حدود ۳۰,۰۰۰ جلد کتاب)
مراکز آموزش عالی
دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور، دانشکده کشاورزی، دانشگاه جامع علمی و کاربردی، مرکز تربیت معلم شهید رجایی، مرکز آموزش عالی غیردولتی رهجویان دانش، حوزه‌های علمیه ۱۴ معصوم، سفیران هدایت امام حسن مجتبی (مردان) و حضرت رقیه (زنان) از مراکز آموزش عالی برازجان هستند.
جاذبه‌های گردشگری برازجان
- مساجد قدیمی
- مسجد فردوس
- مسجد جنت
- مسجد قلعه
- مسجد دلگشا
جاذبه‌های ورزشی برازجان
پیست پاراگلایدر سواری در کوه بیمرد (۱۵ کیلومتری برازجان)، یکی از بهترین پیست‌های این ورزش در ایران است.
جاذبه‌های تاریخی برازجان
کاخ زمستانی کوروش هخامنشی: در جنوب غربی برازجان با قدمت حدود ۲۵۰۰ سال.
دژ برازجان (کاروانسرای مشیرالملک): بنایی قاجاری با نمای سنگی زیبا در مرکز شهر.
تل مر: از آثار باستانی منطقه.
بازار قدیمی و سرپوشیده برازجان: از جاذبه‌های تاریخی دشتستان.