تاریخچه سنج و دمام
به نظر می‌رسد واژه‌ی «دمام» در اصل «دُم‌بام» بوده است؛ زیرا در گذشته گروهی از افراد هنگام بامداد با نواختن آن، وظیفه‌ی بیدار کردن مردم را بر عهده داشتند. گفته می‌شود که دمام توسط برخی مهاجران از زنگبار یا هند به بوشهر وارد شده و ابتدا در مراسم شادی و سوگواری به کار می‌رفته و به‌تدریج وارد آیین‌های عزاداری شده است.
برخی همراهی ساز سنج با دمام را ریشه‌گرفته از باورهای بومی مردم بوشهر می‌دانند؛ مردمانی که اعتقاد داشتند فلز می‌تواند شیاطین و اجنه را دور کند. به همین دلیل، در اطراف دمام که سازی مقدس تلقی می‌شده، سنج نواخته می‌شده تا نیروهای شیطانی به آن نزدیک نشوند.
ساختار سازهای سنج و دمام
دمام: سازی استوانه‌ای شکل به طول ۴۵ تا ۵۵ سانتی‌متر و قطر ۳۵ تا ۴۰ سانتی‌متر با بدنه‌ای از چوب یا فلز. روی دو سر آن پوست حیواناتی چون بز یا آهو کشیده می‌شود. دمام‌زن با دست به یک طرف و با چوب به طرف دیگر ضربه می‌زند و ملودی خاص خود را ایجاد می‌کند.
سنج: از دو صفحه‌ی دایره‌ای برنجی با قطر ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متر و ضخامت حدود ۵ میلی‌متر تشکیل شده که هر صفحه دارای یک دستگیره چوبی در مرکز است.
بوق: از شاخ حیوانات بزرگ و پیچ‌خورده ساخته می‌شود و نقشی هماهنگ‌کننده در اجرا دارد.
اجرای مراسم سنج و دمام
در یک گروه اجرای سنج و دمام معمولاً حدود ۷ دمام و ۸ سنج حضور دارند. فردی در مرکز گروه مسئول هماهنگی بین اعضاست.
ساختار گروه به شرح زیر است:
| عنوان اجراکننده | توضیحات |
|---|---|
| إشْکون‌زن | تک‌نواز ابتدایی دسته که ضرباهنگ خاصی اجرا می‌کند. |
| غِمْبِر | در ابتدای هر ردیف دمام‌زن قرار دارد و سایر دمام‌زن‌ها از او تبعیت می‌کنند. |
| سنج‌زن | معمولاً به دو گروه تقسیم می‌شوند؛ گروهی در بالای ردیف و گروهی در کنار دمام‌ها قرار دارند. |
| بوق‌نواز | حضورش الزامی نیست اما آغاز و پایان اجرا را اعلام و هماهنگی بین دمام‌زن‌ها را انجام می‌دهد. |
مناسبت‌های اجرای سنج و دمام
از این سازها نه‌تنها در مراسم عمومی شادی و سوگواری، بلکه در آیین‌های مذهبی نیز استفاده می‌شود. مهم‌ترین مناسبت‌ها عبارت‌اند از:
- اعلام وقت سحر در ماه رمضان
- سالروز وفات پیامبر اسلام (ص)
- شب‌های ضربت خوردن حضرت علی (ع)
- عزاداری محرم (از شب هفتم محرم تا شب عاشورا)
- شهادت امام سجاد (ع)
- شهادت امام رضا (ع)