خلیج همیشه فارس
خلیج فارس پهنه‌ای آبی در غرب آسیا است که به‌عنوان بخشی از دریای عرب و متصل به اقیانوس هند، میان ایران و شبه‌جزیرهٔ عربستان قرار گرفته است. این خلیج از سمت شرق با تنگهٔ هرمز به دریای عمان پیوند می‌خورد و در بخش شمال‌غربی، دلتای اروندرود سواحل آن را شکل می‌دهد. نخستین اشارهٔ مکتوب به نام ایران و خلیج فارس را اراتوستن، جغرافی‌دان یونانی در قرن دوم پیش از میلاد، انجام داده است. او در نقشهٔ بازسازی‌شده‌اش از جهان آن روزگار، از این پهنه با نام Persian Gulf یاد کرده و ایران را آریانا خوانده است.
خلیج فارس دارای منابع قابل‌توجهی از ماهی، صدف‌های مروارید و آب‌سنگ‌های گسترده (سنگی و مرجانی) است. با این حال، به دلیل توسعهٔ صنعتی و نشت‌های نفتی، اکوسیستم آن دچار آسیب‌های زیست‌محیطی شده است. از آنجا که منابع سرشاری از نفت و گاز در بستر و سواحل این خلیج وجود دارد، خلیج فارس یکی از مناطق راهبردی در سطح جهان به‌شمار می‌آید. از نظر زمین‌شناسی، این خلیج در حوضه‌ای با منشأ نوزیستی قرار دارد که در پی فرورانش صفحهٔ عربستان به زیر رشته‌کوه زاگرس به‌وجود آمده است. حدود ۱۵ هزار سال پیش، در پی بالا آمدن سطح آب دریاها پس از پایان عصر یخبندان هولوسن، حوضهٔ خلیج فارس دچار آب‌گرفتگی شد.
نام تاریخی این پهنه همواره با ایران گره خورده و در زبان‌های گوناگون، ترجمه‌ای از «خلیج فارس» یا «دریای پارس» بوده است. سازمان‌های بین‌المللی نیز تنها نام رسمی این منطقه را «خلیج فارس» می‌دانند. سازمان آب‌نگاری بین‌المللی نیز همین عنوان را به‌کار می‌برد، هرچند در چند دههٔ اخیر برخی کشورهای عربی تلاش کرده‌اند تا با تحریف نام، آن را «خلیج عربی» یا فقط «خلیج» بنامند.
پیدایش خلیج فارس؛ از گودال خشک تا دریا
بر اساس نظر زمین‌شناسان، حدود نیم میلیون سال پیش، شکل اولیهٔ خلیج فارس در کنار دشت‌های جنوبی ایران شکل گرفت. با گذر زمان و تغییرات زمین‌ساختی، این ناحیه به فرم امروزی خود رسید. در دوران سوم زمین‌شناسی، این خلیج بسیار وسیع بوده و تا کوه‌های زاگرس، بخش‌هایی از خوزستان، بهبهان و برازجان را نیز دربرمی‌گرفته است.
در آخرین عصر یخبندان (بین ۷۰ تا ۱۱ هزار سال پیش)، با کاهش دمای زمین و گسترش یخسارهای قطبی، سطح آب اقیانوس‌ها حدود ۱۲۰ متر کاهش یافت. در این دوره، منطقهٔ کنونی خلیج فارس، صرفاً یک گودال خشک بزرگ بود که رودخانهٔ اروندرود به آن می‌ریخت. بررسی‌ها نشان می‌دهد که ممکن است در این دوران، تمدنی در این منطقه شکل گرفته باشد که با بالا آمدن آب، بقایای آن به زیر دریا رفته است.
پس از پایان عصر یخبندان و با ذوب یخ‌ها، سطح آب‌های آزاد افزایش یافت و از طریق تنگهٔ هرمز، آب به درون این گودال جاری شد و شکل کنونی خلیج فارس به‌تدریج پدید آمد.
جدول: تحولات زمین‌شناسی خلیج فارس در یک نگاه
| بازه زمانی | ویژگی زمین‌شناسی و اقلیمی | وضعیت خلیج فارس |
|---|---|---|
| حدود ۵۰۰ هزار سال پیش | آغاز شکل‌گیری اولیهٔ خلیج در جنوب ایران | دریاچه‌های کم‌عمق در منطقهٔ امروزی |
| اواخر دورهٔ سوم زمین‌شناسی | گسترش آب در جلگه‌های جنوبی ایران | نواحی وسیعی زیر آب بودند |
| ۷۰–۱۱ هزار سال پیش | عصر یخبندان، کاهش سطح آب اقیانوس‌ها | منطقهٔ کنونی خلیج خشک بود |
| حدود ۱۱ هزار سال پیش | پایان یخبندان، ذوب یخ‌ها، بالا آمدن سطح آب دریا | آب از تنگهٔ هرمز وارد گودال شد، خلیج شکل گرفت |
تاریخ خلیج فارس
خلیج فارس قرن‌ها نقشی کلیدی در تجارت و حمل‌ونقل دریایی ایفا کرده است. پیشینه سکونت‌گاه‌های انسانی در اطراف این پهنه آبی به حدود ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. در طول تاریخ، تمدن‌ها و امپراتوری‌های بزرگی مانند سومری‌ها، اکدی‌ها، بابلی‌ها، ایرانی‌ها، یونانی‌ها و اعراب در اطراف خلیج فارس شکل گرفتند و گاه برای تسلط بر این منطقه با یکدیگر درگیر شدند.
در قرن هفتم میلادی، خلافت اسلامی کنترل خلیج فارس را به‌دست گرفت و این منطقه به یکی از مراکز مهم بازرگانی جهان اسلام تبدیل شد. با آغاز دوران مدرن، به‌ویژه از قرن نوزدهم میلادی، کشف و صادرات نفت نقش خلیج فارس را در اقتصاد جهانی افزایش داد و کشورهای حاشیه آن به بازیگران مهم در بازار انرژی جهان تبدیل شدند.
در دوران معاصر نیز این منطقه بارها شاهد تنش‌ها و درگیری‌هایی بوده، از جمله جنگ ایران و عراق (۱۹۸۰ تا ۱۹۸۸) که تأثیرات گسترده‌ای بر امنیت خلیج فارس داشت. همچنین رقابت‌های سیاسی و نظامی میان برخی کشورهای منطقه، به‌ویژه ایران و عربستان سعودی، بر ثبات خلیج فارس تأثیرگذار بوده است. با این حال، در دهه‌های اخیر تلاش‌هایی برای افزایش همکاری‌های منطقه‌ای و کاهش تنش‌ها صورت گرفته است.
ویژگی‌های جغرافیایی خلیج فارس
موقعیت جغرافیایی
خلیج فارس در غرب آسیا و در محدوده‌ای میان ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه طول شرقی از نصف‌النهار گرینویچ قرار دارد. این خلیج از طریق تنگهٔ هرمز به دریای عمان و از آنجا به اقیانوس هند متصل می‌شود.
ایران طولانی‌ترین مرز آبی را با خلیج فارس دارد. طول این مرز، با احتساب جزایر ایرانی، حدود ۱۸۰۰ کیلومتر و بدون جزایر حدود ۱۴۰۰ کیلومتر است.
ابعاد و عمق
| ویژگی | مقدار تقریبی |
|---|---|
| طول خلیج فارس (از تنگه هرمز تا غربی‌ترین نقطه) | حدود ۸۰۵ کیلومتر |
| بیشترین عرض | ۲۹۰ کیلومتر (۱۸۰ مایل) |
| عمیق‌ترین نقطه | ۹۳ متر (در نزدیکی جزیره تنب بزرگ) |
| کم‌عمق‌ترین منطقه | ۱۰ تا ۳۰ متر (در غرب خلیج فارس) |
مرز جنوبی
بر اساس تعریف سازمان آب‌نگاری بین‌المللی، حد جنوبی خلیج فارس خطی است که از رأس لیمه (۲۵°۵۷′ شمالی) در ساحل عربستان تا رأس‌الکوه (۲۵°۴۸′ شمالی) در ساحل ایران امتداد دارد. این خط خلیج فارس را از خلیج عمان جدا می‌کند.
جزایر
در خلیج فارس جزایر متعددی وجود دارد که برخی از آن‌ها استراتژیک و مورد اختلاف هستند. این جزایر نقش مهمی در جغرافیای سیاسی و اقتصادی منطقه دارند.
اقلیم خلیج فارس
خلیج فارس اقلیمی خشک و نیمه‌گرمسیری دارد. در تابستان، دما گاهی تا حدود ۵۰ درجه سانتی‌گراد می‌رسد، در حالی‌که در زمستان دمای هوا ممکن است تا ۳ درجه کاهش یابد. به دلیل تبخیر بالا، شوری آب آن زیاد است، اما با وجود این، در بستر خلیج فارس حدود ۲۰۰ چشمه آب شیرین و در سواحل آن ۲۵ چشمه کاملاً شیرین وجود دارد که همگی سرچشمه‌شان کوه‌های زاگرس در ایران است.
| ویژگی | توضیحات |
|---|---|
| مهم‌ترین رودخانه‌ها | اروندرود، کارون، جراحی، مند، دالکی، میناب |
| سرچشمه | اغلب از رشته‌کوه زاگرس |
| وضعیت ورودی‌های جنوب | بسیار محدود |
| پیامد ورودی‌های کم‌جنوبی | افزایش رسوبات کربناتی در کرانه‌های جنوبی |
به دلیل محصور بودن خلیج فارس، تأثیر اقیانوس‌ها بر جریان‌های آبی آن ناچیز است. سرعت جریان‌های افقی و عمقی آن بسیار کم، و حدود ۱۰ سانتی‌متر بر ثانیه است. شوری زیاد خلیج فارس باعث ایجاد جریان ورودی از اقیانوس هند به این منطقه می‌شود که به موازات سواحل ایران و در جهت پادساعت‌گرد حرکت می‌کند. این جریان هنگام ورود، با کاهش دما و شوری همراه است، به‌طوری‌که شوری آب در تنگه هرمز حدود ۳۶٫۶ گرم در لیتر و در دهانه کارون حدود ۴۰ گرم در لیتر اندازه‌گیری شده است.
میزان بارندگی سالانه در سواحل جنوبی خلیج فارس کمتر از ۵ سانتی‌متر و در سواحل شمالی آن بین ۲۰ تا ۵۰ سانتی‌متر گزارش شده است.
خلیج همیشه فارس
خلیج فارس پهنه‌ای آبی در غرب آسیا است که به‌عنوان بخشی از دریای عرب و متصل به اقیانوس هند، میان ایران و شبه‌جزیرهٔ عربستان قرار گرفته است. این خلیج از سمت شرق با تنگهٔ هرمز به دریای عمان پیوند می‌خورد و در بخش شمال‌غربی، دلتای اروندرود سواحل آن را شکل می‌دهد. نخستین اشارهٔ مکتوب به نام ایران و خلیج فارس را اراتوستن، جغرافی‌دان یونانی در قرن دوم پیش از میلاد، انجام داده است. او در نقشهٔ بازسازی‌شده‌اش از جهان آن روزگار، از این پهنه با نام Persian Gulf یاد کرده و ایران را آریانا خوانده است.
خلیج فارس دارای منابع قابل‌توجهی از ماهی، صدف‌های مروارید و آب‌سنگ‌های گسترده (سنگی و مرجانی) است. با این حال، به دلیل توسعهٔ صنعتی و نشت‌های نفتی، اکوسیستم آن دچار آسیب‌های زیست‌محیطی شده است. از آنجا که منابع سرشاری از نفت و گاز در بستر و سواحل این خلیج وجود دارد، خلیج فارس یکی از مناطق راهبردی در سطح جهان به‌شمار می‌آید. از نظر زمین‌شناسی، این خلیج در حوضه‌ای با منشأ نوزیستی قرار دارد که در پی فرورانش صفحهٔ عربستان به زیر رشته‌کوه زاگرس به‌وجود آمده است. حدود ۱۵ هزار سال پیش، در پی بالا آمدن سطح آب دریاها پس از پایان عصر یخبندان هولوسن، حوضهٔ خلیج فارس دچار آب‌گرفتگی شد.
نام تاریخی این پهنه همواره با ایران گره خورده و در زبان‌های گوناگون، ترجمه‌ای از «خلیج فارس» یا «دریای پارس» بوده است. سازمان‌های بین‌المللی نیز تنها نام رسمی این منطقه را «خلیج فارس» می‌دانند. سازمان آب‌نگاری بین‌المللی نیز همین عنوان را به‌کار می‌برد، هرچند در چند دههٔ اخیر برخی کشورهای عربی تلاش کرده‌اند تا با تحریف نام، آن را «خلیج عربی» یا فقط «خلیج» بنامند.
نام خلیج فارس در نقشه‌ها و اطلس‌های کهن
بسیاری از اطلس‌ها و نقشه‌های تاریخی موجود، به وضوح نشان می‌دهند که نام «خلیج فارس» در سراسر تاریخ جغرافی‌نگاری به‌کار رفته است. در کتاب «اسناد نام خلیج فارس» به فهرستی از این نقشه‌ها اشاره شده، از جمله:
- نقشه جهان آناکسیماندروس (۶۱۰–۵۴۶ پیش از میلاد)
- نقشه هکاتئوس (۵۵۰–۴۷۶ پیش از میلاد)
- نقشه‌های بطلمیوس (۱۶۸–۹۰ میلادی)، اخترشناس و جغرافی‌دان اسکندریه که نخستین اطلس ۳۶نقشه‌ای جهان را تهیه کرد
جزایر خلیج فارس
خلیج فارس دارای جزایر متعددی است که برخی از آن‌ها اهمیت اندکی داشته و برخی دیگر نقش راهبردی و اقتصادی مهمی ایفا می‌کنند. بخش بزرگی از جزایر مهم این منطقه متعلق به جمهوری اسلامی ایران است. از جمله جزایر شاخص خلیج فارس می‌توان به قشم، بحرین، کیش، خارگ، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک و لاوان اشاره کرد.
جزایر ایرانی خلیج فارس
بیش از ۳۰ جزیره مسکونی و غیرمسکونی در خلیج فارس تحت مالکیت ایران قرار دارد. برخی از این جزایر، به دلیل تغییرات جزر و مد، در برخی فصول سال زیر آب قرار می‌گیرند و قابل سکونت نیستند. جزایر غیرمسکونی اغلب نقش اکولوژیکی مهمی دارند؛ از جمله به عنوان زیستگاه مرجان‌های دریایی، محل تخم‌گذاری لاک‌پشت‌ها و پرستوهای دریایی و نیز پناهگاهی برای پرندگان مهاجر شناخته می‌شوند. قشم، بزرگ‌ترین جزیره این پهنه آبی، در همین منطقه قرار دارد.
جزایر استان هرمزگان:
قشم، کیش، ابوموسی، تنب بزرگ، تنب کوچک، لاوان، شیدور، هندرابی، فرور بزرگ، فرور کوچک، سیری، لارک، ناز، هرمز، هنگام
جزایر استان بوشهر:
خارگ، خارگو، عباسک، میرمهنا، فارسی، نخیلو، تهمادون، ام‌الکرم، شیخ کرامه، شیف، مطاف، مرغی، چراغی، ام‌سیله، سه‌دندون، مولیات
جزایر استان خوزستان:
مینو، بونه، دارا، قبر ناخدا، منطقه خور موسی
اهمیت خلیج فارس
موقعیت راهبردی و جغرافیایی
خلیج فارس به‌عنوان پلی ارتباطی میان اروپا، آفریقا و جنوب آسیا، یکی از مهم‌ترین مناطق ژئوپلیتیک جهان محسوب می‌شود. این پهنه آبی در اتصال زنجیره‌ای میان اقیانوس اطلس، دریای مدیترانه، دریای سرخ و اقیانوس هند نقش کلیدی دارد. اهمیت خلیج فارس از منظر سیاسی، نظامی، انرژی، بازرگانی و تاریخی همواره مورد توجه قدرت‌های جهانی بوده است.
اهمیت اقتصادی
وجود منابع عظیم نفت و گاز در بستر و سواحل خلیج فارس، آن را به قلب تپنده انرژی جهان تبدیل کرده است. حدود ۳۰ درصد از نفت جهان از این منطقه تأمین می‌شود و بخش عمده‌ای از صادرات نفتی کشورهای ایران، عراق، کویت، عربستان و امارات از طریق خلیج فارس و تنگه هرمز انجام می‌گیرد. ویژگی‌هایی همچون سهولت استخراج، هزینه پایین تولید، کیفیت بالای نفت، ظرفیت بالای تولید و امکان کشف منابع جدید از مزایای نفت این منطقه به‌شمار می‌روند.
| ویژگی | مزیت‌های نفت خلیج فارس |
|---|---|
| کیفیت | نفت سبک و باکیفیت |
| تولید | ظرفیت بالا و هزینه کم |
| جابجایی | سهولت در حمل‌ونقل دریایی |
| ذخایر | حدود ۷۳۰ میلیارد بشکه نفت و بیش از ۷۰ تریلیون مترمکعب گاز |
از بندرهای مهم منطقه می‌توان به بندرعباس، بوشهر، خرمشهر، بندر ماهشهر، کیش و بندر لنگه در ایران، و همچنین شارجه، دبی، ابوظبی، بندر کویت، دوحه، دمام، ظهران، بصره و فاو اشاره کرد.
اهمیت نظامی و راهبردی
خلیج فارس به دلیل وجود پایگاه‌های متعدد نظامی آمریکا، انگلستان و سایر کشورهای غربی، جایگاه ویژه‌ای در معادلات نظامی جهان دارد. جنگ نفت‌کش‌ها در جریان جنگ ایران و عراق، حضور گسترده نظامی قدرت‌های جهانی را در این منطقه رقم زد. این اهمیت در رویدادهایی مانند جنگ خلیج فارس و حمله به عراق نیز بارها نمایان شده است.
پیشینه دریانوردی در خلیج فارس
سابقه دریانوردی در خلیج فارس به بیش از دو هزار سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. تمدن‌های باستانی همچون سومر، ایلام و اکد از این مسیر برای ارتباط با دره سند استفاده می‌کردند. در دوره هخامنشی، داریوش بزرگ نقش مهمی در گسترش دریانوردی ایفا کرد. همچنین دریانوردی نئارخوس، در زمان اسکندر مقدونی، از نخستین سفرهای مستند در این منطقه به‌شمار می‌آید که در آن به فانوس‌های دریایی عظیم و حضور دریانوردان ایرانی اشاره شده است.
محیط زیست خلیج فارس
تنوع زیستی
خلیج فارس میزبان گونه‌های متنوعی از موجودات دریایی مانند مرجان‌ها، ماهی‌های خوراکی و تزئینی، صدف‌ها، دلفین‌ها، کوسه‌ها، نهنگ‌ها، لاک‌پشت‌ها و شقایق‌های دریایی است. اما تخریب زیستگاه‌ها، آلودگی و نبود مطالعات کافی، اکوسیستم این منطقه را در معرض خطر قرار داده است.
لاک‌پشت‌ها
۵ گونه از ۷ گونه لاک‌پشت‌های دریایی جهان در خلیج فارس زیست می‌کنند. گونه‌های پوزه‌عقابی و سبز دریایی، در جزایر ایرانی مانند هرمز، قشم، لاوان، نخیلو و فرور تخم‌گذاری می‌کنند. عوامل تهدیدکننده شامل ورود نفت، فعالیت‌های صیادی، آلودگی‌های انسانی و انفجارهای اکتشافی هستند.
دلفین‌ها و نهنگ‌ها
گونه‌هایی مانند دلفین‌های بینی‌بطری و گوژپشت در حوالی جزایر قشم، هنگام و هرمز مشاهده می‌شوند. برخورد با شناورها، کمبود متخصص و آلودگی‌های شیمیایی و نفتی از عوامل تهدیدکننده حیات آن‌ها هستند.
کوسه‌ها
۷ گونه کوسه در خلیج فارس شناسایی شده‌اند که صید بی‌رویه، به‌ویژه برای گوشت و باله آن‌ها، نسلشان را تهدید می‌کند. کوسه‌های این منطقه اغلب زنده‌زا هستند و در زمان زادآوری به آب‌های کم‌عمق پناه می‌برند که تخریب ساحلی این روند را مختل می‌سازد.
جنگل‌های حرا
درختان حرا در آب‌های شور رشد می‌کنند و با توانایی تبدیل آب شور به شیرین، نقش مهمی در تعادل اکوسیستم منطقه دارند. این جنگل‌ها در هنگام جزر سر از آب بیرون می‌آورند و هنگام مد زیر آب قرار می‌گیرند.
افزایش دمای آب خلیج فارس
در سال ۱۳۹۶ برای نخستین‌بار در آب‌های اطراف جزیره کیش، میانگین هفتگی دمای سطح آب از ۳۵ درجه سانتی‌گراد فراتر رفت. در مناطق پیرامون جزایر خارگ و خارگو نیز این عدد حتی از ۳۶ درجه سانتی‌گراد عبور کرد. برای تحلیل بهتر اثرات دما بر زیستمندان دریایی، به‌ویژه مرجان‌ها، شاخصی با عنوان «هفته‌های گرم» تعریف شده که نشان‌دهنده ناهنجاری‌های مثبت دمایی در آب است. این شاخص در سال ۱۹۹۸ میلادی برای نخستین‌بار به عددی نزدیک به ۱۰ رسید. اما در تابستان ۱۳۹۶، این شاخص به عدد ۱۲ رسید که منجر به سفید شدن گسترده‌ی مرجان‌ها شد
طوفان در خلیج فارس
یکی از شدیدترین طوفان‌هایی که در خلیج فارس ثبت شده، در اکتبر سال ۱۹۲۵ میلادی روی داد. این طوفان در سواحل بحرین، واقع در جنوب خلیج فارس، آغاز شد و به مدت ۱۰ ساعت ادامه یافت. طوفان مذکور تقریباً تمامی سطح خلیج فارس را دربر گرفت و خسارات و تلفات قابل‌توجهی به همراه داشت
روز ملی خلیج فارس
یکی از اقدامات نمادین دولت ایران برای پاسداری از میراث فرهنگی و تاریخی خلیج فارس، ثبت «روز ملی خلیج فارس» در تقویم رسمی کشور بود. در همین راستا، شورای عالی انقلاب فرهنگی در تیرماه ۱۳۸۴، روز ۱۰ اردیبهشت را به‌عنوان روز ملی خلیج فارس نام‌گذاری کرد. این روز یادآور اخراج پرتغالی‌ها از تنگه هرمز و پایان حضور استعماری آن‌ها در منطقه است.
