بوشهر، شهری با تاریخچه غنی و فرهنگی متنوع، در سواحل خلیج فارس قرار دارد و به عنوان یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بندرهای ایران شناخته می‌شود. بوشهر قدمتی حدود ۵هزار سال دارد، نه تنها یک مرکز تجاری بلکه محلی برای تبادل فرهنگ‌ها و سنت‌ها بوده است. محله‌های قدیمی بوشهر، با معماری خاص و ویژگی‌های منحصر به فرد، هر کدام داستان‌ها و اسرار خاص خود را دارند. این محله‌ها گواهی بر تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در طول تاریخ هستند و به ما این امکان را میدهند که نگاهی به گذشته پر رمز و راز این شهر بیندازیم.
در این مقاله، به بررسی محله‌های قدیمی بوشهر خواهیم پرداخت و قدمت هر یک را تحلیل خواهیم کرد. همچنین، دلایل نامگذاری این محله‌ها و تأثیرات آن‌ها بر فرهنگ و هویت شهری مورد بررسی قرار می‌گیرد. با ما همراه باشید تا این سفر جذاب در دل تاریخ بوشهر را آغاز کنیم و به کشف جذابیت‌های پنهان محله‌های قدیمی این شهر بپردازیم.
به طور کلی محله های قدیمی بوشهر به چهار محل مشهور هستند: محله‌های کوتی، محله شنبدی، محله دهدشتی و محله بهبهانی این چهار محله بافت قدیم را تشکیل میدهند که قدمت آن به دوره نادرشاه افشار برمیگردد.
محله شیخ سعدون (محله کوتی) با 300 سال قدمت
کوتی، یکی از محله‌های قدیمی بندر بوشهر است. محله کوتی در غرب و جنوب غربی بوشهر و قسمت زیادی از آن در امتداد ساحل دریا قرار دارد و بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین محله بوشهر است. نام این محل به سبب قرار گرفتن ساختمان کمپانی هند شرقی که از زمان کریم خان زند در بوشهر تأسیس شده و به عمارت کوتی معروف است گرفته شده‌است.
مسجد شیخ سعدون از بناهای شیخ سعدون آل مذکور است و در این محله هنوز پا بر جا است. بیشتر عمارت نمایندگی تجاری و کنسولگری های کشورهای خارجی در این محله قرار داشت عکاسخانه میرزا حسن چهره نگار که بعدا به عکاسخانه حاج یحیی فیروزی تبدیل شد . چاپخانه میرزا یوسف اخوت و دفتر روزنامه او (پست خلیج)، عکاسخانه میرزا علی اکبر چهره نما عکاس بوشهری، خانه و تجارتخانه بسیاری از تجار بوشهری و غیره بوشهری در محله کوتی واقع بودند.
محله شنبدی (محله خاندان آل عصفور بحرینی)
این محله یکی از محله های بسیار قدیمی بوشهر است خاندان آل عصور پس از مهاجرت از بحرین در این محل ساکن شد . نام محله شنبدی از نام جد سیزدهم خاندان آل عصور یعنی شیخ شنبد گرفته شده است . گفته می‌شود دراین محل درختان فراوانی وجود داشته است و مرحوم آل‌عصفور با کمک اهالی محل و با مخارج خود تعدادی از این درختان را قطع کرده و در جای صاف وهموار شده مسجد کوچکی را بنا می کند و چون مسجد نو سازی در آن زمان بوده به اسم مسجد نو نام گذاری می‌شود.
محله‌ی شنبدی دارای بناهای تاریخی فراوانی‌ست که می‌توان به عمارت حاج رئیس، باشگاه ملوان، مدرسه گلستان ((یک دبستان قدیمی))، کلیسای ارامنه، زیارتگاه عباسعلی و….. اشاره کرد. در اوایل انقلاب اسم مسجد به نام ”سید الشهدا” تغییر نام پیدا می کند.
محله دهدشتی با 270 سال قدمت
این محله نیز محل سکونت مهاجرینی بود که از نواحی دهدشت به بوشهر آمده و به کار تجارت مشغول بودند.
مسجد دهدشتی، مسجد دوانی ها، مسجد یا حسینیه پیر زن ” فاطمه زهرا ” و قسمت هایی از بازار قدیم بوشهر که امروز این بازار موجود نیست در این محله قرار داشتند و دارند .
محله بهبهانی
از نام بازرگانان، تجار و علمایی گرفته شده که در قرن 12 و 13 هجری قمری از منطقه بهبهان مهاجرت کرده و در این شهر سکونت کردند. حاج یحیی بهبهانی تاجر بوشهری کسی است که جزو اولین اعضای وکلای پنج گانه مدرسه سعادت در سال 1319 قمری /1279 شمسی انتخاب شد. چاپخانه علوی بهبهانی هم که امروز محل آن در خیابان رییسعلی دلواری قرار دارد از سال 1291 ش در این محله قرار داشت.
از دیگر محله‌های این بندر می‌توان به صلح‌آباد، جُفره، جفره علی‌باش، جفره ماهینی، هلیله، بندرگاه، سنگی، عاشوری، شکری (بهشت صادق)، هلالی، باغ زهرا، جبری، شغاب، کوی فرهنگیان، عالی‌آباد، ستم‌آباد، ظلم‌آباد، بهمنی، رونی، سبزآباد، پودر، جلالی، مخ بلند، دواس، تل کوتی، بن مانع، نیدی، خواجه‌ها، دستک، ریشهر، امامزاده، رایانی، سرتل، تنگک (شمالی، وسطی، جنوبی)، تنگک غریب، تنگک محمد جعفری (رئیس)، تنگک زنگنه، نیروگاه اتمی، دروازه، توحید،سنگی،بیسیم،باهنر و مدرس.
محله ستم‌آباد و ظلم آباد
بنا به گفته جورج لوريمر انگليسي جبري – ستم آباد و ظلم آباد بر وجود ظلم و ستم دلالت دارند و به حادثه مربوط به جنگ ايران و انگليس برمي گردد و ريشه دقيق آن تاكنون شناخته نشده است و بعد از انقلاب ستم‌آباد و ظلم آباد را بنام صلح آباد مي‌شناسند.
محله بن مانع
زمان رونق تجارت در بوشهر عده‌اي از اعراب به كدخدايي ابن‌مانع به اين مكان آمده و در آن ناحيه سكونت كردند و سپس به بن‌مانع معروف شد.
محله جلالی
نام زميني بوده متعلق به جلال كه پس از ساخته شدن ساختمان و خانه در آن ناحيه بنام صاحب آن جلالي معروف شد.
محله بهمنی
منسوب به قلعه بهمني است و بناي قلعه را به بهمن ابن اسفنديار ارتباط مي‌دهند.
محله هليله و بندرگاه
به معني تلخ‌جا يعني جايي براي نگهداری جهازات نامناسب و خطرناك مي‌باشد و افراد كشتي‌دار آنجا جهازات خود را نگهداري مي‌كردند و لنگرگاهي كه معروف به بندر هليله (بندرگاه فعلي) مي‌باشد و از بادهاي تند شمال محافظت مي‌شده را بنا نهادند.
در حال حاضر بدليل مجاورت اين دو محله (هليله و بندرگاه) با نيروگاه اتمي بوشهر احتمال تخليه آن وجود دارد.
محله مخ‌بلند
مخ در لغت پهلوي به معني درخت خرما (نخل) مي‌باشد و مخ‌بلند يعني نخل بلند و چون در آن ناحيه نخلهاي بلند جلوه‌گر بود به اين نام مرسوم گرديد.
محله خواجه ها
اسم این محله برگرفته از پهلوانی قدیمی است که اولین کسی بود که در محله خواجه ها سکونت کرد، که نام او خواجه محمد بهبهانی است.
محله دواس
به معنی شیر دلیر است، زمین زراعتی مزرعه ای گندم که اطراف آن بوده و کارخانه اعتنادیه دواس مشهور است.
محله جفره (مفگه)
اسم این محله قبلا (مفقئه) که در زبان عربی به معنای گودال و حفره است. چون قبل از آباد شدن این محل زمان آن گودال بزرگی بوده است که در کنار دریا و بعد به مفگه که نام دیگر آن جفره که هم معنی هستند.
محله شغاب
نام عیدانه باستانی که قدمت آن به بیش هزار سال می رسد، که معنی آن (شاخاب) یا شاخه آب فرورفته در خشکی (خلیج) است.
محله ریشهر
12 کیلومتری جنوب بوشهر با سابقه تاریخی طولانی قرار گرفته است، بنای آن را اردشیر بایکان گذاشت و نام آن را دیو اردشیر، راو اردشیر گذاشت، قلعه ریشهر مربوط به دوره ساسانیان است و قدمت آن به قبل از اردشیر بایکان یعنی عیلامی ها می رسد، پرتقالی ها در آن جا سکونت و بناهایی را تاسیس کردند.
در جنگ 1273 ه.ق بین انگلیسی ها و باقر خان و احمد خان تنگستانی از خاکریزهای آن استفاده شده است و از انبار مهم قدیم به شمار می رفته است و به تدریج آبادی آن به بوشهر منتقل گردید و هم اکنون محله ی کوچکی بوشهر می باشد.
محله امامزاده عبدالمهیمن
مهیمن به معنای نگهبان است. از مدینه به مصر و از آن جابوشهر مهاجرت کرده و در سنه 312 یا 356 ه. ق با تعدادی از یارانش به دست سپاهیان بنی عباس به شهادت رسیده و به هفت پشت به حضرت ابالفضل العباس می رسد و از 313 نفر یاران حضرت صاحب الزمان می باشد.
محله رایانی(رونی)
همجوار امامزاده و سرتل و ریشهر واقع شده است و قدمت این محل از زمان حکومت عیلامیان می باشد که محل سکونت وزرا و مدیران این حکومت بوده است.
محله جبری
از واژه جبر و ستم گرفته شده و به همان مسئله کوی صلح آباد باعث این نامگذاری شده است.
محله عالی آباد
چون فردی به نام (عالی) بنیانگذار محله بوده است به این نام شهرت یافته است.
محله بلبلی
نام یکی از محلات سه گانه سنگی می باشد که چون در این محل نان تنوری پخت می شده به این نام شهرت یافته است.
محله باغ زهرا
نام صاحب باغ و درختانی که در آن محله بوده است.
محله باغ نار
به علت وجود درختان انار در محله می باشد.
محله سنگی
چون در محله معدن سنگ بوده است و کارگردانی آن را از زمین برای احداث ساختمان و آب انبار و دیوار و چاه و…. تهیه می کردند به این نام شهرت یافت. باغ ملا و باغ شیخ ابول و جنوب کوی سنگی واقع شده بود
محله نیدی
در اصل نام قبیله ای عرب به نام (نجدی) است و نجد یک منطقه وسیع در کشور عربستان سعودی است.
محله شکری
در قدیم کشتی های از کشورهای پاکستان و هندوستان محموله های شکر خود را در این محل تخلیه می کردند و این محله محل انبارهای توزیع شکر بوده است.
محله تنگگ (تنجک)
به علت وجود تنگه و یا دره هایی چند در منطقه به این نام شهرت یافت.
محله بی سیم
به علت وجود مخابرات و دکل های مخابراتی در این منطقه به محله بیسیم شهرت یافته است.
محله مدرس
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به احترام شهید سید حسن مدرس نام ایشان بر این محل گذاشته شد.