آشنایی با درخت نخل و اهمیت آن
نخل، که در گویش‌های مختلف با نام‌هایی مانند مُغ، مُخ، مُگ، دیمیت یا مق شناخته می‌شود، نامی است که به مجموعه‌ای از گیاهان خانوادهٔ نخلیان (Arecaceae) اطلاق می‌شود. شناخته‌شده‌ترین گونهٔ این گیاهان، درخت خرما است که به‌طور گسترده در مناطق گرمسیری کاشته می‌شود.
گونهٔ نخل خرما نخستین بار در سال ۱۷۵۳ میلادی توسط گیاه‌شناس مشهور، کارل لینه، نام‌گذاری و طبقه‌بندی علمی شد. نخل‌ها معمولاً در نواحی نیمه‌گرمسیری با بارندگی اندک، اما منابع آبی کافی برای آبیاری رشد می‌کنند.
مشخصات گیاه شناسی درخت نخل
درختان نخل، گیاهانی گلدار و تک‌لپه‌ای هستند که اغلب تنه‌ای بلند و بی‌شاخه دارند. برگ‌های بزرگ و همیشه‌سبز آن‌ها در بالاترین قسمت تنه قرار گرفته و ظاهری چترمانند به گیاه می‌دهند.
ویژگی‌های بارز درخت نخل‌ها عبارت‌اند از:
- برگ‌های بزرگ، چین‌خورده و تقسیم‌شده به شکل پَری یا پنجه‌ای
- گل‌آذین‌های گوشت‌دار و سنبله‌ای با براکته‌های بزرگ
- گل‌های منظم و اغلب تک‌جنس
- میوهٔ سته (معمولاً بزرگ)
- بومی نواحی گرمسیری و نیمه‌گرمسیری
پراکندگی جغرافیایی درخت نخل در ایران
نخل در ایران از دوران هخامنشیان کشت می‌شده و در حال حاضر بیش از ۴۰۰ رقم خرما در کشور وجود دارد. شمالی‌ترین نقاط کشت نخل در ایران، قصر شیرین و درهٔ فرخی (در نزدیکی خور) هستند.
استان‌هایی که بیشترین نخلستان‌ها را دارند:
- فارس
- خوزستان
- بوشهر
- هرمزگان
- کرمان
- یزد
- سیستان و بلوچستان
- کرمانشاه
- ایلام
جدول گونه‌های خرما در استان‌های مختلف ایران
| استان | نوع خرمای شاخص |
|---|---|
| سیستان و بلوچستان | مضافتی، ربی |
| خوزستان | برحی، گنطار |
| بوشهر | شکر، کبکاب |
| کرمان | مضافتی |
| هرمزگان | مرداسنگ میناب، پیارم حاجی‌آباد، شاهانی جهرم |
انواع شناخته‌شدهٔ درخت نخل
در راستهٔ خرماسانان (Arecales)، تنها یک تیره وجود دارد که شامل حدود ۲۴۰۰ گونه در ۱۸۹ سرده است. برخی از این گونه‌ها از نظر اقتصادی اهمیت زیادی دارند.
نمونه‌هایی از انواع درخت نخل:
- خرما
- نارگیل
- فوفل
- موریچ
- نخل آسیابی
- نخل روغنی
- نخل دوم
- نخل سالار (پادشاه)
1.نخل خرما
نخل خرما یکی از شناخته‌شده‌ترین انواع نخل در خاورمیانه و شمال آفریقاست. این درخت در مناطق گرمسیری رشد می‌کند و میوه‌ی آن (خرما) سرشار از انرژی و مواد مغذی است. در ایران، استان‌هایی مانند بوشهر، خوزستان و سیستان‌وبلوچستان خاستگاه اصلی آن هستند.
2.نخل نارگیل
نخل نارگیل بیشتر در سواحل مناطق گرمسیری مانند جنوب هند، اندونزی و فیلیپین یافت می‌شود. این درخت بلند و باریک، میوه‌ای دارد که برای تولید روغن، آب نارگیل، شیر و الیاف استفاده می‌شود. نارگیل در صنایع غذایی و آرایشی کاربرد فراوان دارد.
3.نخل فوفل
نخل فوفل (Areca) در جنوب و جنوب شرقی آسیا کشت می‌شود. دانه‌ی آن که به “آرکا نات” معروف است، اغلب با برگ درخت بتل مصرف می‌شود و کاربردی آیینی و دارویی دارد. این دانه در برخی فرهنگ‌ها بخشی از رسوم مذهبی و اجتماعی است.
4.نخل موریچ
نخل موریچ گونه‌ای زینتی است که بیشتر در مناطق مرطوب رشد می‌کند و به خاطر برگ‌های زیبای پنجه‌ای‌شکلش شناخته می‌شود. این نخل معمولاً برای زیباسازی فضای سبز و باغ‌ها به‌کار می‌رود. رشد آهسته و تحمل شرایط سایه از ویژگی‌های مهم آن است.
5.نخل آسیابی
نخل آسیابی نوعی نخل بومی است که به‌دلیل کاربرد سنتی برگ‌هایش در آسیاب کردن غلات به این نام شناخته شده. این نخل بیشتر در مناطق جنوبی ایران دیده می‌شود و جنبه‌ی کاربردی و فرهنگی دارد. ظاهر آن کوتاه‌تر و تنه‌اش ضخیم‌تر از دیگر نخل‌هاست.
6.نخل روغنی
نخل روغنی (Oil Palm) در مناطق استوایی مانند مالزی و اندونزی به‌طور گسترده کشت می‌شود. از میوه‌های این نخل روغن پالم استخراج می‌شود که در صنایع غذایی، شوینده و آرایشی استفاده می‌شود. این نخل منبع اقتصادی مهمی برای کشورهای تولیدکننده است.
7.نخل دوم
نخل دوم در واقع یک سازه‌ی چوبی است که در آیین‌های عزاداری محرم به‌ویژه در مناطق مرکزی ایران مانند یزد استفاده می‌شود. شکل آن برگرفته از نخل طبیعی است، اما جنبه نمادین دارد. در مراسم نخل‌گردانی، این سازه را روی دست می‌گردانند.
8.نخل سالار (پادشاه)
نخل سالار یا پادشاه، اصطلاحی است برای نخل‌هایی با قامت بسیار بلند و شاخص که در میان نخلستان‌ها به چشم می‌آیند. این نخل‌ها به‌طور نمادین نمایانگر برتری، قدرت یا قدمت هستند. در برخی مناطق، احترام خاصی برای این نخل‌ها قائل‌اند.
درخت نخل در فرهنگ و باور عمومی
نخل‌ها در فرهنگ‌های مختلف معانی و نشانه‌هایی متفاوت دارند:
نماد بخشش: در شعر سعدی، نخل به عنوان نمادی از بخشندگی آمده است:
گرت ز دست برآید چو نخل باش کریم / ورت ز دست نیاید چو سرو باش آزاد
یادآور سفرهای ساحلی: نخل در بسیاری از سواحل ایران (از خزر تا خلیج فارس) دیده می‌شود و در ذهن گردشگران نماد تعطیلاتی آفتابی و پرنشاط است.
نشانه پیروزی: در فرهنگ اروپای پیش از مسیحیت، شاخهٔ نخل به عنوان نشانهٔ پیروزی به کار می‌رفت.
شباهت به انسان: برخی معتقدند که نخل‌ها از نظر ویژگی‌های ایستادگی، صبر و ظاهر، شباهت‌هایی با انسان دارند.